Over deze oorlog is nooit goed verantwoording afgelegd

door Roger Moorhouse

Het is gebruikelijk 1 september [1939] te beschouwen als de begindatum van de Tweede Wereldoorlog in Europa. Maar slechts weinig in het leven is ooit in steen gehouwen. Een kniesoor kan er natuurlijk op wijzen dat de Britten en Fransen pas op 3 september de oorlog aan Duitsland verklaarden, zodat die datum de uitbreiding van een Duits-Poolse oorlog markeert in een grotere Wereldoorlog. Vanuit een wereldwijd perspectief wordt vaak gesteld dat de Tweede Wereldoorlog begon met de Chinees-Japanse oorlog, die in de zomer van 1937 uitbrak. Het is allemaal meer fluïde dan we wellicht geneigd zijn te denken.

Polen in 1939 was een van de gevaarlijkste plekken op aarde, bekneld als het lag tussen twee roofzuchtige, expansionistische totalitaire regimes zonder scrupules, die beide het land wilden vernietigen. Polen deed in 1939 alles wat het redelijkerwijs kon doen om een aanval van de Duitser te voorkomen. Het land was standvastig tegenover de Duitse dreigementen en eisen – de kwestie van Tsjechoslowakije had een jaar eerder laten zien dat het appeasen van Hitler met concessies niet uithaalde – en het had zich verzekerd van machtige internationale bondgenoten, in een poging Hitler van een aanval te weerhouden.

Het land schoot natuurlijk wel in enkele opzichten tekort. Men kan met recht zeggen dat Polen zich effectiever had moeten herbewapenen, of meer had moeten investeren in gemotoriseerde strijdkrachten, maar wat daaraan wel was gedaan was misschien al hetgeen de Poolse economie zich kon veroorloven, en Polen was bepaald niet het enige land dat zich verkeek op de dominantie van pantserwapens in het komende conflict. Er valt dus moeilijk in te zien wat Polen nog meer had kunnen doen. Het land in die omstandigheden bekritiseren is als de schuld leggen bij het slachtoffer. Polen deed wat het kon, maar zijn positie was onmogelijk.

Polen was om een aantal redenen een doelwit van het nazi-Duitse regime. De eerste en belangrijkste reden is dat het gebied bezat dat Duitsland wilde – een deel ervan, zoals de provincie rond Poznan of voormalig “West-Pruisen”, had vóór 1918 aan Dutsland toebehoord en bevatte nog altijd een Duitse etnische minderheid. Daarbij lag in Polen gebied dat Dutsland had aangemerkt als toekomstig “Lebensraum”, het gebied waarmee Duitsland zich wilde uitbreiden.

Er waren bovendien raciale overwegingen – als slaven, werden de Polen door nazi-theoretici als raciaal ongewenst beschouwd – en Polen werd, gelet op zijn grote joodse bevolking, beschouwd als door en door gejudaïseerd, met een bevolking die te raciaal gemengd was om van enige waarde te zijn. In de ogen van de nazi’s waren er historische, territoriale, ideologische en raciale gronden voor de vernietiging van Polen. Het land verkeerde in een uniek netelige positie.

Dit alles droeg natuurlijk bij aan de enorm pijnlijke ervaringen van Polen tijdens de oorlog – of het nu gaat om de opstand van Warschau, de Holocaust, of de militaire campagne van 1939. Vergeleken met andere landen speelt de recente geschiedenis daarom een grote rol in de alledaagse discussies in Polen. Dit is ergens ook heel logisch. Als er geen nationaal trauma was, hoefde het allemaal niet te worden bediscussieerd.

Maar er speelt meer. Elk land heeft behoefte aan een ‘bruikbare’ geschiedenis; een verhaal waarin wordt verteld hoe het land zo is geworden, wat het voor land is en wie de bevolking is. In het geval van Polen kon een oprechte discussie over de recente geschiedenis – ik bedoel dan vooral de 20^e eeuwse geschiedenis – pas echt beginnen in 1989. Voor die tijd stond de intellectuele diepvries van het communisme elke eerlijke behandeling van zulke zaken in de weg. Daarom duren de discussies nu voort; het verhaal wordt in zekere zin nog steeds geschreven. Daarom wordt de geschiedenis ook op zo’n soms verhitte, heftige toon gevoerd.

Aan Winston Churchill wordt de uitspraak toegeschreven dat ‘De geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars.’ En hij had gelijk, tot op zekere hoogte. Voor Polen vormt dit een probleem. In de naoorlogse jaren schreven de overwinnaars inderdaad de geschiedenis. De Britten, de Amerikanen en de Sovjets schreven allen hun eigen geschiedenis van de oorlog, en het Westen nam door toedoen van de linkse politieke fellow travellers het Sovjet-verhaal grotendeels kritiekloos over. Een eerlijke beoordeling van de Poolse geschiedenis gedurende de oorlog en zijn bijdrage aan de overwinning van de geallieerden werd daardoor effectief tot zwijgen gebracht. – zelfs de Polen in ballingschap lukte het niet dit bijziende verhaal bij te stellen. Een Pools verhaal over de oorlog kon niet worden verteld behalve wanneer het door het communistisch regime werd goedgekeurd.

Nu, enkele generaties na de Tweede Wereldoorlog, kan eindelijk een meer eerlijke visie worden verkondigd, en schrijft een nieuwe generatie haar eigen geschiedenis. De Poolse geschiedenis wordt openlijker bediscussieerd en er ontstaan nieuwe narratieven. Omdat de oogkleppen van het communisme zijn verwijderd en omdat er meer tijd is verstreken. Zo werkt geschiedenis. Elke generatie herziet tot op zekere hoogte het verhaal van de voorgaande generaties.

We moeten ons afvragen hoe ver die herzieningen kunnen gaan. Ik ken veel Polen die zich zorgen maken over de tendens vooral in de Angelsaksische wereld die het doet voorkomen alsof mysterieuze nazi’s de Tweede Wereldoorlog zijn begonnen en de Duitsers zelf eigenlijk hun eerste slachtoffers waren. Ik del die vrees niet. De Duitse schuld aan de Tweede Wereldoorlog en aan de Holocaust is diep verankerd, en terecht, in het Westerse geschiedkundige verhaal. Ik begrijp wel waarom de Polen zich zorgen maken dat het gebruik van het woord ‘Nazi’ de indruk wekt alsof alleen de nazi’s slechte dingen deden en de Duitsers zelf onschuldig waren. Maar dat berust volgens mij op een misvatting. Het gebruik van het woord ‘nazi’ in plaats van Duits is eerder een slordigheid, geen bewuste poging om te verbloemen dat de nazi’s Duitsers waren.

Urgenter is naar mijn inzicht het probleem dat door het Sovjet/Russische verhaal over de oorlog wordt gecreëerd. Het Poetin-regime tracht de geschiedenis te controleren om een oorlogsverhaal te vertellen dat gunstig voor zichzelf is en tracht de Sovjet-misdaden uit te wissen. Het is alsof de cheerleaders van Hitler in Duitsland nog aan de macht zijn en proberen de reputatie van de voormalige Führer als een groot staatsman en redenaar te herstellen.

We moeten begrijpen dat noch de Sovjet-Unie noch naar opvolger, Poetin’s Rusland, ooit eerlijk is geweest over de oorlogsgeschiedenis van de USSR. Hun leugens en verduisteringen zijn nog kwalijker en scheppen bewust meer verdeeldheid dan de luiheid van enkele Westerse journalisten en wetenschappers. Als we de waarheid in de geschiedenis willen verdedigen moeten we ferm het geschiedkundige feit van de invasie van Polen door de Sovjet-Unie in 1939 vertellen alsmede het geschiedkundige feit van de Sovjet-schuld aan de massamoord te Katyn. Het is belangrijk voor die waarheden te strijden.

Polen bevindt zich momenteel in een betere geografische positie dan voorheen. Maar het heeft nog steeds te kampen met een uitdaging hoe om te gaan met de buren: met een agressief, achterom-kijkend Rusland aan zijn oostgrens, en met een EU in het Westen dat het verleden lijkt te willen vergeten. Polen kan zich niet veroorloven voor deze uitdaging weg te duiken.

Roger Moorhouse is een Brits historicus en germanist gespecialiseerd in de geschiedenis van Centraal-Europa, met nadruk op nazi-Duitsland, de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog. Hij is auteur van ‘First to Fight. The Polish War 1939’.

Text was published in English in the monthly Wszystko Co Najważniejsze (Poland) as part of a historical education project of the Institute of National Remembrance.