‘Hoe je één persoon kunt worden zonder dubbele identiteit en zonder tegen jezelf te liegen’

Beata Bruggeman-Sekowska

Vraaggesprek met Ilze Burkovska Jacobsen, regisseur van ‘My favourite war’, een animatiefilm over haar leven onder het communisme. De première van ‘My favourite war’ in Letland staat gepland voor maart 2020.

Ilze Burkovska Jacobsen

Beata Bruggeman-Sękowska: Ik heb fragmenten gezien van uw bijna 80 minuten durende animatiedocumentaire ‘My favourite war’ gebaseerd op uw leven, en het raakte mij diep. Het riep herinneringen op aan de tijden van de communistische onderdrukking, zoals de notie van de gespleten persoonlijkheid: wie kun je vertrouwen, wat is waar? Soms kreeg ik zelfs een visioen: ‘Oh ja, dat herinner ik mij. Het is echt gebeurd. Het was niet slechts een nachtmerrie.’ Kunt u ons kort vertellen waar het verhaal over gaat?

 Ilze Burkovska Jacobsen: Het verhaal van ‘My Favourite War’ volgt mijn kinder- en schooljaren tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie. De film gaat over het vinden van je eigen waarheid en identiteit onder de staatspropaganda. Het gaat over wijzer worden, over begrijpen hoe je kunt leren onafhankelijk te denken. Ik voelde al op erg jonge leeftijd dat er een waarheid was over de realiteit thuis en iets anders, een andere realiteit, buitenshuis, in de officiële maatschappij. De film gaat dus over het proces hoe je een persoon kunt worden zonder dubbele identiteit en zonder tegen jezelf te liegen.

Waarom noemt u het uw ‘favoriete’ oorlog?

Er zijn twee verklaringen voor de titel. De eerste en belangrijkste is om te provoceren en de toeschouwer te laten nadenken, over dat het niet mogelijk is te denken aan zoiets als oorlog en dan oorlog als een favoriet te hebben. Deze provocatie biedt mij de kans uit te leggen dat ik een anti-oorlogsfilm maak.

Het tweede aspect van de titel is dat het een reële paradox van de favorieten uit mijn kindertijd weerspiegelt. De Poolse TV-serie ‘4 tankmannen en een hond’ (1966 – 1970) was mijn favoriete TV-show. ‘4 tankmannen en een hond’ ging over de Tweede Wereldoorlog, en door de lichtvoetige benadering van de oorlog was het voor mij als kind makkelijk leuk te vinden. Het was voor mij een opwindend verhaal over vriendschap onder moeilijke omstandigheden. Er was een mooie verpleegster en een liefdesgeschiedenis, en natuurlijk een hond! En we wisten dat de goeden uiteindelijk zullen winnen.

Waarom besloot je ‘My favourite war’ te creëren? Wat is het doel ervan? Wat wil je ermee bereiken?

Ik besloot ‘My favourite war’ te maken omdat ik wilde vertellen over dat gevoel tussen twee kanten te worden fijngedrukt, de huichelarij, en een weg te vinden uit deze druk. Voor mij als persoon was dit de situatie terwijl ik opgroeide. Voor Letland, als een land, was het een pijnlijke geschiedenis vanwege onze geografische positie – altijd ertussenin. Tussen de grote landen en hun conflicten en belangen. En ik wilde laten zien dat er hoop is. Zelfs één persoon kan veranderingen teweeg brengen, zoals kleine Ilze in de film. En de drie Baltische republieken. Wij wonnen zonder geweld tegen de militaire supermacht – de Sovjet-Unie.

Niemand werd gespaard onder het communisme, zelfs kleine kinderen werden gehersenspoeld, werden geconfronteerd met propaganda, agressie, angst. Kinderen werden geacht alleen de Partij te ‘vertrouwen’ niet hun familie….Ik denk aan de scene uit uw film waarin het kleine meisje in stormachtig weer haar familie in een boot redt door een rood zeil te hijsen. Dit kleine meisje uit uw verhaal ontdekt het communisme, wat denkt zij, welke uitdagingen moet zij het hoofd bieden, weet zij wat echt is en wat indoctrinatie? Wat is haar kompas?

Heel veel dank voor deze vraag! In de film gaat de scene met het kleine meisje dat het rode zeil hijst over haar plan haar moeder uit de depressie te redden: ‘als ik een goede pionier word, een modelstudent, dan zal mijn moeder weer kunnen glimlachen’, zo gelooft zij. Het venijnigste deel van de totalitaire ideologie is deze subtiele overtuiging bij kinderen dat je een goede persoon wordt door lid te worden van de organisatie van jonge communisten. Dat je dan aan de kant van de goeien staat en alleen maar goed werk doet. Mijn ideologisch kompas toen was niet duidelijk, ik zou het meer verward dan zeker noemen, maar die overtuiging, dat ik als pionier eerlijk werk doe door papier voor hergebruik op te halen, of kruiden voor de apotheek, was weer een slinkse dekmantel voor de manipulatieve ideologie in praktische situaties.

scherm foto van ”My favourite war”

Ideologische conflicten maakten deel uit van uw familie. Kunt u ons meer vertellen over uw grootvader en uw ouders? En kun je werkelijk keuzes maken onder een totalitair systeem?

In 1949 werd de vader van mijn moeder tot 25 jaar in de Goelag veroordeeld. Zij – de machthebbers – hadden geen bijzondere reden nodig, de zaak was voorgekookt. Mijn grootvader bezat een middelgrote boerderij en dat was genoeg. In het proces van onteigening van het land en de gedwongen collectivisatie zonden de Sovjet-heersers duizenden Baltische boeren naar Siberië, en mijn grootvader was een van hen. Hij overleefde en keerde 3 jaar na Stalins dood weer terug naar huis.

Mijn vader kwam ook uit een erg patriottisch Letse familie, maar toen hij begon met werken werd hij uitverkoren als een bijzonder talent in leiderschap. Mijn vader hield van mensen, hij motiveerde hen hun best te doen. De Communistische Partij had mensen zoals hij nodig. Mijn vader stierf op jonge leeftijd en ik kan hem geen vragen meer stellen. Ik wil dat mensen mijn film zien en het hele verhaal vanuit mijn perspectief vandaag bekijken. Maar inderdaad, het proces van het schrijven van het script voor ‘My favourite war’ was erg moeilijk vanwege deze vragen over mijn vader. Waar geloofde hij in? Waarom ging hij akkoord met het Partijlidmaatschap? Alle voormalige collega’s van hem die ik heb ontmoet herinneren zich hem als een lichtbundel in donkere tijden, dus voor zover ik het begrijp had hij het beschermende schild van de Communistische Partij nodig om de levens van andere mensen te verbeteren.

Ik herinner mij geen twistgesprekken tussen mijn vader en mijn grootvader. Het zwaarste conflict in de familie kwam toen mijn moeder begin jaren ’80 op haar werk een ultimatum kreeg: word lid van de Communistische Partij anders verlies je je baan. Dat was moeilijk. Ik heb het gevoel dat een van de broers van mij moeder het haar nog niet heeft vergeven dat zij lid van de partij werd.

scherm foto van ”My favourite war”

Communistische onderdrukking heeft uw leven, dat van uw familie en de mensen om u heen diepgaand beïnvloed.

De grootste invloed van het regime op mijn persoonlijk leven is het gevoel van dubbele identiteiten, en de wens één persoon te zijn en niet twee. Zoals een thuis en de ander onder vreemden. Toen ik 5 jaar oud was leerde mijn grootmoeder mij het volkslied van de Letse republiek, het volkslied dat wij nu hebben, en dat ook het volkslied was tot aan de Sovjet-bezetting. Dat is een kort lied: ‘God, zegen Letland.’ Ik leerde het snel en voelde meteen dat het een erg krachtig lied was. Mijn grootmoeder leerde het mij ook met een vinger op de piano te spelen. En toen werd mij verteld het nooit buiten haar huis te spelen of te zingen. Omdat dit lied verboden was en mijn familie zou worden gearresteerd indien iemand erachter zou komen dat wij het oude volkslied waardeerden.

Vervolgens hebben we een kaart. Dat is een kaart van de Letse republiek, gedrukt in 1937 in het formaat van ongeveer 70 cm. bij 1 m. Het papier was op een stuk linnen gelijmd zodat het mogelijk was de kaart te vouwen. Mijn moeder bewaarde deze kaart achter de kleren in haar kledingkast. Het werd mij ten strengste verboden mijn vriendin over die kaart te vertellen of hem aan iemand te laten zien. Omdat het een bewijs was dat er een onafhankelijke Letland had bestaan. Er stond een grens met de Sovjet-Unie op deze kaart, Letland was geen deel van de Sovjet-Unie. Het was een typische toeristenkaart uit die tijd, met kleurrijke tekeningen en grappige menselijke figuurtjes. Ik hield ervan om die tekeningen te bekijken. Zodoende had ik die vreemde, stille momenten voor mijzelf na school, alleen in de flat, speurend in de kledingkast van mijn moeder, de kaart eruit nemen, hem uitvouwen en dan ernaar kijken. En daarna maar hopen dat mijn moeder het niet zou merken dat ik de kaart uit haar kledingkast had genomen.

In 1983 werd het mijn moeder niet toegestaan mee te gaan met een toeristengroep die naar de DDR ging. Vanwege mijn grootvader. De eerste trip voor mijn moeder naar het buitenland was toen Letland weer vrij was, een reis naar Noorwegen.

De oudste broer van mijn moeder mocht niet aan een universiteit studeren omdat hij een zoon was van een staatsvijand. De broer daaronder mocht in de avonduren studeren, de derde broer kon overdag studeren.

Mijn grootvader luisterde geregeld naar de verboden radiozender ‘Voice of America’ als er in het Lets werd uitgezonden. Dan moest ik bij het raam staan en kijken naar de weg naar het huis. Als er plotseling een vreemdeling verscheen, moest ik mijn grootvader waarschuwen.

scherm foto van ”My favourite war”

Angst. Dat is het voornaamste ingrediënt van elk totalitair systeem. Wanneer houd je op bang te zijn?

Ik hield op bang te zijn toen ik ongeveer 15 was. Omdat ik mij niet meer verantwoordelijke voelde voor of mijn moeder gelukkig of niet was met mij als modelstudent. Ik ging naar Riga om protest-demonstraties bij te wonen, en nam ook deel aan protesten in mijn stadje. Het was een opwindende, vreugdevolle tijd, ik was enthousiast met mijn vriendinnen en dacht niet veel aan de militia, arrestaties of niet meer kunnen studeren in de toekomst, want de beweging om ons uit de Sovjet-Unie terug te trekken werd groter en groter. Ik voelde me niet bijzonder moedig, ik voelde me opgetogen en levendig.

Hoe bereidde u zich op uw film voor? Is het alleen op uw herinneringen gebaseerd, gesprekken met oudere familieleden of hebt u enig archiefmateriaal gebruikt?

In de film vertel ik mijn persoonlijke verhaal over opgroeien tussen 1974 en 1990. Maar ik gebruik ook historisch materiaal van getuigenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Ik deed zelf mijn interviews en ik luisterde naar het archiefmateriaal in het Letse Bezettingsmuseum. Er zitten 5 zulke herinneringsverhalen uit de oorlog in de film.

Was het voorbereiden van de documentaire wel eens emotioneel confronterend? En waarom? Wat was het moeilijkste deel van het maken van de film?

Ik heb lange tijd nodig gehad om aan mijzelf toe te geven dat ik een autobiografie aan het maken was. Ik voelde mij daar ongemakkelijk over. Een beetje egoïstisch en onsympathiek. Maar toen ik dat verwerkt had kwam ik tot de slotsom dat ik eigenlijk niet in staat was stevige vragen aan anderen te stellen, en ze daarom beter aan mijzelf kon stellen.

Het moeilijkste deel was het script te beëindigen. Om de persoonlijke pijn uit het verleden te wegen en hem relevant te maken voor de politieke context van vandaag.

En dan, als altijd – de laatste stadia van financiering. Hoewel de nationale filminstituten van Noorwegen en Letland in mijn film geloofden en er belangrijke en fundamentele steun aan gaven, was het moeilijk internationale financiering te krijgen.

Waarom heeft u voor deze specifiek vorm gekozen: een animatiedocumentaire en van wie zijn de illustraties waarop zij gebaseerd is?

De animatie is gebaseerd op het concept-werk van de Noorse illustrator Svein Nyhus. Alle tekeningen zijn gemaakt door de Letse artiesten Krisjanis Abols, Laima Puntule en Harijs Grundmanis.

Van veel dingen was het niet mogelijk beelden of archiefmateriaal te krijgen. Zoals militaire bases van de Sovjet-Unie, militaire objecten of de vernieling van de Duitse begraafplaats in mijn stadje door de Sovjet-heerschappij. Er is geen beeldmateriaal van deze zaken dus moest ik animaties maken.

Het andere aspect is de aard van de archieven. De staats- filmarchieven hebben geen beeldmateriaal over de werkelijke gevoelens van mensen in die tijd. Alleen maar de goedgekeurde, geaccepteerde gezichten van het heersende regime. De ware emoties bij en reacties op, bijvoorbeeld, de ideologische ceremonies zijn moeilijk in het archief te vinden.

Wat zijn uw plannen met betrekking tot ‘My favourite war’ en uw verdere artistieke plannen?

Het doel is een zo breed mogelijk publiek voor de film te krijgen. Ik wil ‘My favourite war’ naar zoveel mogelijk festivals sturen in de genres documentaires en animaties, en een sales agent voor de film vinden. Mijn plannen als regisseur zijn meer animaties te maken, ik ben bezig met een nieuwe bioscoop-animatiefilm voor kinderen.

Hoe zou u het communisme dat u heeft ervaren definiëren?

Ik weet niet of het communisme was dat ik heb ervaren. Het was een staat die werd geregeerd door communisten, dus ik neem aan dat het regime waaronder ik leefde ‘communisme’ kan worden genoemd, omdat zij over onze levens beslisten. Als ik de juiste bijvoeglijke naamwoorden kan gebruiken om mijn emotionele herinneringen aan die tijd in politieke zin te duiden, zou ik de woorden gebruiken: onrechtvaardig, onzeker, stilstaand. Ik had het gevoel dat het leven erg hiërarchisch was. Maar ik denk dat het ergste was dat je andere mensen niet kon vertrouwen.

Vanaf dat ik een klein meisje was, geboren in communistisch Polen, vroeg ik mij altijd af hoe het kon dat totalitaire systemen konden bestaan en droomde ik van vrijheid in allerlei vormen, met inbegrip van vrijheid van mening en uiting. Ik heb het gevoel dat u met hetzelfde worstelde. Wat is uw antwoord en hoe kunnen we voorkomen dat het opnieuw gebeurt en totalitaire praktijken de boel weer overnemen?

Dat is een complexe vraag en ik heb geen eenvoudig antwoord. Ik ben bang dat mensen weer erg afgezonderd van elkaar leven. Er zijn zoveel bronnen van informatie en mensen leven in verschillende ‘bubbles’. Ik ben bang voor de manipulatie van de kiezers tijdens verkiezingen en referenda in de landen die we als stabiele democratieën beschouwden.

Mijn eigen antwoord is doorgaan met het delen van de verhalen van vriendelijkheid, humaniteit en medeleven. Wij moeten in staat blijven empathie te voelen.

Wat betekent vrijheid voor u?

Vrijheid voor mij, als het eerste beeld van mijn kinderdroom is – te glimlachen en je niet te schamen voor je eigen glimlach. Maar er is meer. Vrijheid is het niet censureren van mijn eigen gedachten voordat ik ze openbaar, en de mogelijkheid mijn gedachten te uiten is ook vrijheid. Vrijheid is in staat te zijn te bewegen en te reizen, en vrijheid is verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid die maakt dat je vrijwillig een bijdrage levert aan de samenleving, niet als een gecommandeerde gevangene.

Is er nog een boodschap die u met uw toeschouwers wil delen?

Ik zou twee gedachten willen delen. Ten eerste: democratie is een voortdurend proces. Wij mogen haar niet voor lief nemen. Er zullen altijd krachten zijn die willen heersen in strijd met het ideaal van ‘liberté, égalité, fraternité’. Ten tweede: het is erg belangrijk onze verhalen en ervaringen te delen. Omdat we nu leven in een erg gefragmenteerde, verdeelde en gepolariseerde tijd.

Vertaling: Patrick van Schie.

Bron: Central and Eastern Europe Center Communications-Unlimited.nl: https://www.communications-unlimited.nl/how-to-become-one-person-without-double-identities-and-lies-to-yourself/

Foto’s: met toestemming van Ilze Burkovska Jacobsen . © Copyright Ilze Burkovska Jacobsen , 2019. Alle rechten voorbehouden

Intervieuw: © Copyright www.communications-unlimited.nl, 2019. Alle rechten voorbehouden