English
Nederlands
Patrick van Schie
Na meer dan een kwart eeuw de alleenheerschappij over de Sovjet-Unie te hebben uitgeoefend stierf Josef Stalin zeventig jaar geleden, in de vroege ochtend van 5 maart 1953. ‘Het bericht van het verscheiden van kameraad Stalin zal diepe smart veroorzaken in de harten van de arbeiders, collectieve boeren, intellectuelen en het gehele werkende volk van ons land’, stelde het officiële communiqué van het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU). De leiders rond Stalin buitelden over elkaar heen in hun loftuitingen. Zo meende Chroesjtsjov, die na enige tijd uit de machtsstrijd als de nieuwe nummer 1 naar voren zou komen en drie jaar later de destalinisatie afkondigde, dat met Stalin een ‘geliefde vader, wijze broer, het genie’ was heengegaan.
In de drie dagen dat Stalins stoffelijk overschot lag opgebaard in de Kolommenzaal van het Huis van Vakverenigingen te Moskou trokken anderhalf miljoen mensen langs de baar. De beelden laten bedrukte, ook angstige gezichten zien, en mensen die hun tranen niet konden bedwingen. Of het spontane emoties betrof of dat de mensen wel wisten wat er van hen werd verwacht; het is in een dictatuur lastig na te gaan. Zeker is dat er in die dagen overal in het land tal van mensen zijn gearresteerd die zo onvoorzichtig waren van hun blijdschap over de dood van de dictator blijk te geven.
Zelfs nu Stalin in zijn kist lag maakte hij nog slachtoffers. In de drukte van de menigte die op weg naar de baar trok werden, zo liet het Kremlin in 1962 weten, zeker 109 mensen doodgedrukt. Officieuze schattingen gaan zelfs uit van ongeveer 500 mensen die deze drukte niet overleefden. Een Westerse journalist heeft beschreven hoe hij met eigen ogen waarnam dat een jong meisje door de voortstuwende massa tegen een paal werd verbrijzeld.
Hoeveel Sovjet-burgers er door Stalins heerschappij in totaal zijn gedood, is niet precies vast te stellen. De meeste serieuze schattingen gaan uit van minstens 20 miljoen, oplopend naar 30 miljoen (sommige schattingen vallen zelfs nog hoger uit). Daar zijn dan nog niet eens de nodeloze slachtoffers bij gerekend die tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen doordat Stalin niet alleen alle waarschuwingen over de ophanden zijnde aanval van Hitler-Duitsland (die in juni 1941 kwam) had genegeerd, waardoor het Rode Leger onvoorbereid was, maar ook de in professioneel opzicht bekwame top van het leger tijdens de Grote Terreur van de tweede helft van de jaren dertig grotendeels had laten executeren.
Bij de wreedheid van Stalins regime wordt meestal naar bovengenoemde Grote Terreur verwezen. Toch was dit waar het om aantallen slachtoffers ging niet eens de meest verschrikkelijke fase van Stalins bewind. Bij de bewust gecreëerde hongersnood als gevolg van de collectivisatie van de landbouw begin jaren dertig vielen bijvoorbeeld meer slachtoffers; alleen al in Oekraïne stierven naar schatting 5 miljoen mensen tijdens de ‘holodomor’ een hongersdood. Qua omvang bracht de overwinning op nazi-Duitsland niet enkel aan Midden- en Oost-Europese landen nieuwe onderdrukking en ellende, ook in de Sovjet-Unie brak juist toen de ergste fase aan. Op die fase wordt hieronder nader ingegaan.
Het dokterscomplot
In de maanden voor Stalins dood werden enkele tientallen artsen opgepakt die ervan werden beschuldigd in 1948 door bewuste nalatigheid de dood van Andrej Zjdanov, op dat moment officieus de tweede man in het regime, te hebben veroorzaakt. Zij zouden tevens betrokken zijn geweest bij de dood van enkele andere leidende figuren in de Sovjet-Unie. Bovendien zouden zij de dood van nog meer leiders onder wie Stalin zelf hebben beraamd. Dit dokterscomplot werd lange tijd gezien als een uiting van Stalins antisemitisme en zijn toenemende paranoia. Hoewel slechts een minderheid van de artsen joods was, speelde antisemitisme bij Stalin zeker een rol. Spoedig na het ontstaan van de staat Israël begon hij de joodse bevolking van een zionistische en pro-Amerikaanse (‘imperialistische’) samenzwering te beschuldigen.
Of Stalins paranoia met de jaren erger werd, staat echter te bezien. Stalin had nooit in ook maar iemand anders vertrouwen gesteld. Zijn schrikbewind rustte mede op het uit de weg ruimen van eenieder die hem mogelijkerwijze naar de kroon kon steken. Achteraf hebben wetenschappers kunnen reconstrueren dat de dood van Zjdanov, die een zware hartpatiënt was, eind augustus 1948 inderdaad kan zijn bespoedigd door een bewust nalatige medische behandeling maar dat de betrokken artsen dit deden omdat Stalin het wenste. Zjdanov werd te populair, en het was niet de eerste keer dat Stalin een mogelijke rivaal uit de weg liet ruimen; de moord op Kirov in 1934 is een bekend eerder voorbeeld.
De gearresteerde artsen werden, voor zover een enkeling al niet was geëxecuteerd, een paar weken na Stalins dood weer vrijgelaten. De zuivering die Stalin zorgvuldig plande had niet uitsluitend hen moeten treffen. In oktober en december 1952 beschuldigde Stalin enkele van zijn hooggeplaatste handlangers ervan tegen hem samen te zweren: Molotov, Mikojan en Vorosjilov kregen persoonlijk zo’n beschuldiging om de oren. Meestal was dit de aanloop naar een arrestatie, waarop door martelingen afgedwongen ‘bekentenissen’ volgden, waarna de in ongenade gevallen leider dan werd geëxecuteerd. Molotov’s vrouw was al in januari 1949 in een werkkamp opgesloten (zij zat dus al vier jaar lang vast), een lot dat ook de vrouw van president Kalinin trof en twee zoons van Mikojan. Deze communistische leiders zijn door de dood van Stalin gered.
Erger is dat een veel grootschaliger terreurfase in voorbereiding was. Slechts een paar weken voor zijn dood gaf Stalin nog de opdracht nieuwe werk- en strafkampen in te richten. En dat terwijl de Goelag (het systeem van de door het land verspreid liggende werk- en strafkampen) op dat moment reeds uitpuilde.
Deportaties en de Goelag tijdens de laatste jaren van Stalins regime
Tijdens de oorlog en onmiddellijk na wat een ‘bevrijding’ had moeten zijn liet Stalin tal van minderheidsvolken massaal naar Siberië transporteren. Dat lot trof zeker ook de landen die nu bij de Sovjet-Unie werden ingelijfd: Estland, Letland, Litouwen en Moldavië. Uit de Baltische staten (de drie eerstgenoemde landen) werd onmiddellijk nadat het Rode Leger was binnengetrokken ongeveer 10% van de volwassen bevolking gedeporteerd, uit Moldavië ongeveer 7%; een cijfer dat overigens niet mag worden geïnterpreteerd alsof kinderen werden gespaard. Bij elkaar zijn vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog ongeveer 6 miljoen leden van allerlei etnische minderheden naar Siberië gedeporteerd, louter vanwege hun ras. Ongeveer 7% kwam reeds tijdens de barre omstandigheden van het transport naar het oosten om het leven. Al met al zou een kwart van de gedeporteerde bevolking het langjarige verblijf in Siberië niet overleven. Wie het wel overleefde en na vele jaren kon terugkeren, was veelal voor de rest van zijn of haar leven een gebroken mens.
Daarnaast zaten op het moment van Stalins overlijden ongeveer 2½ miljoen mensen in een van de kampen van de Goelag-archipel. Tel je daarbij de kampen en gevangenissen op die geen deel uitmaakten van de Goelag dan zaten in maart 1953 rond de 5 miljoen mensen gevangen, bijna steeds onder erbarmelijke omstandigheden, op een bevolking van op dat moment 190 miljoen inwoners (baby’s meegerekend). Wetenschappers hebben berekend dat jaarlijks gemiddeld 10% van de kampbevolking in de Sovjet-Unie om het leven kwam. Volgens historicus Robert Conquest zijn in de hele periode van Stalins bewind ongeveer 2 miljoen mensen in straf- of werkkampen gestorven, van wie er 600.000 à 700.000 zijn doodgeschoten. Dit aantal komt bovenop de 1 à 1½ miljoen die zijn geëxecuteerd zonder in de Goelag (vaak wel in de gevangenis) te zijn beland.
Na Stalins dood
Enkele weken na Stalins dood werden 37 artsen die vastzaten in verband met het ‘dokterscomplot’ weer vrijgelaten. Zij zouden ook niet meer worden vervolgd. Op 4 april 1953 kreeg de MGB (de dienst voor ‘staatsveiligheid’, een voorloper van de KGB) de interne instructie om gevangenen niet langer te folteren. Iets eerder, op 27 maart, werd het decreet uitgevaardigd dat ongeveer 1,2 miljoen mensen die op grond van kleinere ‘vergrijpen’ van niet-politieke aard vast zaten en een straf opgelegd hadden gekregen van minder dan 5 jaar, moesten worden vrijgelaten. Het kon daarbij om ‘gewone’ misdadigers gaan maar men dient te bedenken dat een hongerig persoon die een komkommer uit de voorraad van een kolchoz (gecollectiviseerde boerderij) wegnam of die 5 minuten te laat op zijn werk kwam, of die van een dergelijk ‘vergrijp’ werd beschuldigd, onder Stalin al wegens sabotage voor enkele jaren tot verblijf in een werkkamp werd veroordeeld.
Politieke gevangenen kwamen niet voor amnestie in aanmerking. En ondanks de destalinisatie die door partijleider Chroetsjtsjov in februari 1956 werd afgekondigd verbleven eind jaren vijftig nog altijd 900.000 mensen in de Goelag. De indertijd veelbesproken rehabilitaties (al dan niet postuum) betroffen niet meer dan enkele tienduizenden van Stalins slachtoffers, merendeels leden van de CPSU. Gewone burgers kregen voor zover zij nog leefden geen eerherstel, laat staan dat zij ooit een of andere vorm van schadevergoeding hebben ontvangen.
Het tijdperk-Stalin vormde de (voor wat betreft aantallen slachtoffers) ergste fase van de communistische heerschappij over de Sovjet-Unie, maar het was geen aberratie (zoals menig Westers fellow-traveller van het communisme beweerde, of nog altijd denkt). Terreur en onderdrukking vormen een wezenlijk onderdeel van elk communistisch regime. Dat Stalin dit in opperste perfectie en op een immense schaal kon uitoefenen hangt inherent samen met een systeem – het communisme – waarin aan een individueel mensenleven geen enkele waarde wordt toegekend en waarin voorts geen enkele tegenmacht die aan de partijleiding weerstand zou kunnen bieden wordt geduld. Het communisme roeit steevast elke kritiek en elke potentiële tegenkracht met wortel en tak uit. Door over lijken te gaan toont de communist immers dat hij niet aan een ‘slappe, liberaal humanistische’ mentaliteit lijdt.
Beelden uit de Sovjet-propaganda naar aanleiding van Stalins dood, met enige duiding.
Ook interessant:
Afbeelding: public domain, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stalin%27s_funeral_procession_on_Okhotny_Ryad.jpg
Follow Us!